لشگریان عقل و سربازان جهل...
"جنود عقل و جهل"، کتابی ارزشمند در حوزه اخلاق و عرفان
به قلم امام خمینی(ره)
مهمترین ودیعه الهی در نهاد هر انسان «عقل» اوست که وی را از حیوانات و دیگر موجودات عالم طبیعت متمایز میسازد. تمامی آنچه که آدمی با سرپنجه اندیشه پدید آورده، محصول همین گوهر گرانبهاست. بدینسان از دیر باز، مهمترین دغدغه مکاتب فلسفی و فکری، تبیین چگونگی کارکرد این ودیعه شگرف در نفس آدمی و تأثیر آن بر رفتارهای ارادی فردی و جمعی بشر و نحوه عقلانی کردن رفتارها و روابط انسانی بوده است.
گفتمان مبتنی بر«عقلانیت»، جدیترین رویکرد فرهنگی در قرون اخیر و در عصر حاضر است. بسیاری از پهنههای زندگی فردی و اجتماعی انسان امروزین، تحت تاثیر همین رویکرد و نوع قرائتی که از ماهیت عقل و کارکرد و آثار و آفات آن بهصورت فرهنگ مسلط ارائه میشود، دگرگون شده یا در حال دگرگونی است. بدیهی است که بیان ویژگیهای عقل، ماهیت آن و تبیین ویژگیهای زندگی عقلانی در فلسفهها و مکاتب مختلف، متفاوت است؛ گاه این تفاوتها تا اندازه ارایه دو دیدگاه متضاد رخ مینمایند.
در فرهنگ دینی ما عقل، بزرگ مخلوق الهی است که سعادت انسان به حاکمیت آن و شقاوتش، به چیرگی جهل و جنود آن است. بنابراین معرفت این دو، از واجبات سلوک است که امامان همام «علیهمالسلام» در سخنان خود بهمعرفی آن پرداختهاند و بههمین دلیل حدیثشناسی بزرگ مانند ثقهالاسلام کلینی(قده) اثر بیهمتای خود «کافی» را با کتاب عقل و جهل آغاز کرده است. و در همینجا، حدیث گرانقدر مفصل جنود عقل و جهل را از امام صادق علیهالسلام نقل میکند.
امام خمینی(س) عارف عامل و راهشناس بزرگ و مربی نفوس، برای پروراندن جانهای تشنه حقیقت و نشان دادن راه به طالبان وصال و گشودن گرههای کور و درههای خطرناک سقوط انسان، در دروس اخلاقی خود بهشرح این حدیث همت گماشتهاند و در آن، بیست و پنج لشگر از عقل و جهل را از هفتاد و پنج لشگر نقل شده در حدیث، با خامه شیوای خود بحث کردهاند. مهمترین ویژگیهای اثر فوق را میتوان چنین خلاصه کرد:
1- شرح حدیث جنود عقل و جهل، آخرین کتاب اخلاقی و عرفانی امام(قده) میباشد، که در سال 1363 هـ. ق پایان یافته است و مقصد ایشان در این اثر، استفاده عموم بوده و بههمین دلیل قابل بهرهبرداری و استفاده همگان است. ولی خواص را از آن لطافتها حاصل گردد که در کمتر اثر اخلاقی دیده میشود.
2- هر چند مولّف محترم تلاش کردهاند که اثر فوق، جنبه تخصصی پیدا نکند ولی ضرورت برخی مباحث و تسلطّ بینظیر ایشان بر مباحث نظری و عرفانی، موجب شده است، مطالب ارزندهای در شناخت عقل و جهل و فطرت و کفر و ایمان و ... بیان شود که کم نظیر میباشد.
3- حضرت امام (س)، در هر لشگر عقل و جهل (صفت اخلاقی) معنای دقیق آن را بیان کرده و ارتباط آن را با عقل و جهل و فطرت مخموده و محجوبه شرح دادهاند و اهمیت آن، و راه تحصیل ملکه نیکو و زدودن صفت زشت اخلاقی را از راههای علمی و عملی بازگو نمودهاند.
4- در مقدمه کتاب آوردهاند که علم اخلاق برای تهذیب نفوس است و کتاب اخلاقی باید نفس سنگ شده را نرم و تیره را روشن و مهذّب کند و باید دوای درد باشد، نه نسخه درمان. بههمین دلیل، کوشیدهاند مباحث خویش را به دور از اصلاحات رایج و شقوق فراوان با بهرهگیری از احادیث ائمهمعصومینعلیهم السلام و موعظه و پندها بیامیزند و راه و روش کار را در لابلای مطالب بیان کنند. بیتردید موعظههای نافذ ایشان که از دل برمی آید، بر جان خواننده مینشسیند و او را از غفلت بیرون میآورد و به راه میاندازد که اولین منزل و مهمترین منزل سلوک همین یقظه و بیداری نفس است.
امید است که علاقمندان به تربیت نفوس خود و دیگران، با استفاده از این اثر، چراغی را فراراه خویش بیابند که برای سیر بهسوی مقصد و مقصود کمک کار آنها باشد.